Podstawowym obowiązkiem pracownika jest „wykonywanie pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem” (art. 22 § 1 k.p.).

Bezzasadna odmowa wykonania polecenia służbowego może zatem oznaczać ciężkie naruszenie obowiązków pracowniczych i stanowić podstawę do zwolnienia dyscyplinarnego, ale - UWAGA! - jedynie wtedy, kiedy wystąpią łącznie następujące przesłanki:

• polecenie dotyczyło pracy umówionego rodzaju,
• nie było sprzeczne z przepisami prawa,
• nie było sprzeczne z umową o pracę.

Polecenie może nie tylko dotyczyć wykonania określonej czynności, ale również odnosić się do sposobu wykonywania zadań na danym stanowisku, przestrzegania dyscypliny pracy, troski o dobro pracodawcy i ochrony jego mienia.

Przełożony może również - poza wyjątkami (np. w stosunku do kobiet w ciąży) - wydać polecenie pracy po godzinach i w dni wolne, jeśli zaistnieje uzasadniona konieczność.

Jeśli polecenie spełnia powyższe przesłanki, pracownik musi je wykonać, nawet jeśli ma odmienne zdanie, co do jego celowości i słuszności.

Natomiast jeśli wydane polecenie służbowe nie spełnia ww. wymogów, pracownik może odmówić jego wykonania - jednakże, by uniknąć ewentualnych przykrych konsekwencji, powinien uczynić to w odpowiedniej formie.

Kiedy pracownik może odmówić wykonania polecenia?

Art. 100 § 1 k.p. mówi, że „pracownik jest obowiązany wykonywać pracę sumiennie i starannie oraz stosować się do poleceń przełożonych, które dotyczą pracy, jeżeli nie są one sprzeczne z przepisami prawa lub umową o pracę.”

Z przepisu tego wynika, że pracodawca nie może żądać od pracownika realizacji każdej swojej zachcianki.

Polecenie dotyczy pracy, gdy jest związane ze stosunkiem pracy (na przykład załatwienie prywatnej sprawy przełożonego nie mieści się w tej kategorii).

Zgodność polecenia z umową oznacza przede wszystkim polecenie wykonywania prac wynikających z określonego w umowie rodzaju pracy lub zakresie obowiązków sporządzonym na piśmie (zlecenie innej pracy niż umówiona jest możliwe jedynie na ściśle określonych warunkach i jedynie maksymalnie na 3 miesiące w roku kalendarzowym).

Zgodność z przepisami prawa odnosi się nie tylko do prawa pracy, ale do prawa w ogóle (np. prawa karnego).

Bez względu na powód odmowy wykonania polecenia, pracownik jest zobowiązany poinformować o swoich wątpliwościach przełożonego lub pracodawcę.

Polecenie sprzeczne z prawem

Czasem polecenia przełożonego prowadzą do łamania prawa. W takim przypadku pracownik ma nawet obowiązek odmowy wykonania takiego polecenia.

Pracownik nie jest obowiązany do bezwzględnego i bezmyślnego posłuszeństwa wobec pracodawcy i  nie może np. „dla żartu” wykonać jego polecenie, jeśli jest ono wadliwe (np. z powodu niekompetencji przełożonego).

Co więcej, bezkrytyczne wykonanie poleceń służbowych, których skutkiem może być popełnienie przestępstwa lub narażenie zakładu pracy na szkody, może uzasadniać wypowiedzenie pracownikowi umowy o pracę (wyrok SN z dnia 10 września 1997 r., I PKN 244/97). Realizacja polecenia, którego szkodliwości pracownik był albo powinien być świadomy zgodnie z posiadanymi kompetencjami, może zostać uznane za ciężkie naruszenie obowiązków pracowniczych (obowiązku dbałości o dobro pracodawcy).

Co zatem robić, jeśli otrzymane polecenie wydaje nam się niezgodne z prawem?

Pracownik powinien powstrzymać się od wykonania polecenia, jeśli wie, że jest ono sprzeczne z prawem, a jego wykonanie oznaczać będzie popełnienie przestępstwa.

Jeśli pracownik ma wątpliwości, co do zgodności z prawem otrzymanego polecenia, aby nie narazić się na konsekwencje, powinien bezzwłocznie uprzedzić przełożonego o swoich wątpliwościach i zażądać wydania polecenia na piśmie.

W przypadku potwierdzenia polecenia na piśmie pracownik powinien je wykonać, chyba że narusza ono przepisy np. prawa karnego czy dyscyplinę finansów publicznych.

WAŻNE: Wykonanie potwierdzonego na piśmie polecenia służbowego, które jest niezgodne z prawem, może zwolnić pracownika jedynie z odpowiedzialności przed pracodawcą, ale nie z odpowiedzialności karnej.

Polecenie sprzeczne z umową o pracę

Pracownik, zawierając umowę o pracę, zobowiązuje się do wykonania określonej pracy na określonym stanowisku. Obowiązek wykonania poleceń służbowych dotyczy tych, które są zgodne z umówionym rodzajem pracy.

Najłatwiej dokonać oceny, czy polecenie mieści się w obowiązkach pracownika, jeśli został sporządzony na piśmie zakres jego obowiązków lub istnieje opis stanowiska.

Jeśli takich dokumentów nie ma, pomocnym w określeniu, czy dane polecenie jest zgodne z umową, może być zakres obowiązków danej komórki organizacyjnej.

WYJĄTEK: Art. 42 § 4 k.p. stanowi, że pracodawca może powierzyć pracownikowi, w przypadkach uzasadnionych potrzebami pracodawcy, innej pracy niż określona w umowie o pracę na okres nie przekraczający 3 miesięcy w roku kalendarzowym, jeżeli nie powoduje to obniżenia wynagrodzenia i odpowiada kwalifikacjom pracownika.

W pozostałych przypadkach pracownik nie ma obowiązku wykonać polecenia sprzecznego z umową o pracę.

Pracownik krytykuje

Pracownik może także otwarcie, krytycznie i we właściwej formie wypowiadać się w sprawach związanych z wykonywaniem poleceń czy organizacją pracy (wyrok SN z 7 września 2000 r., I PKN 11/00). Odmowa wykonania poleceń, wydanych na podstawie i w granicach określonych w art. 100 § 1 k.p. nie mieści się jednakże w definicji dopuszczalnej krytyki działań pracodawcy.